Foto van het Nieuwegrachtje van een onbekend jaar en van een onbekende maker. Aan de rechterkant van het straatje, waar de handkar voor de deur staat is nummer 2. Bron: collectie van het stadsarchief van Amsterdam.
Isaac van Dal was het 8e kind van Naatje Isaac Lijmer en Jacob Samuel van Dal. Op 9 december 1907 werd Isaac vrijgesteld van militaire dienst. Hij werd kruier, winkelbediende, venter en koopman in lompen, metalen en gedragen kleding en trouwde op 7 maart 1917 in Amsterdam met Bloeme de Hond. Bloeme was de dochter van sloper Abraham de Hond en Judith Walvisch uit Amsterdam.
In de periode waarin Isaac en Bloeme aan het Nieuwegrachtje 2 I hoog, woonden, werden hun drie zonen geboren: Jacob, Abraham en Samuel. Het Nieuwegrachtje was een kort straatje aan een kade naast het water Rapenburgwal op het eiland Marken. Isaac had naast de woning, op nummer 3, een bergplaats in gebruik.
In februari 1923 verhuisde de familie van Dal-De Hond naar het Rapenburg 60 III hoog. Er zijn enkele marktvergunningen van Isaac aangetroffen in het stadsarchief van Amsterdam. Hij heeft tot mei 1942 vergunningen gehad voor de markten Zuid en Centrum en voor West en Centrum, en ook voor de zondagsmarkt op Uilenburg, voor de verkoop van lompen, metalen en gedragen kleding en voor “oude artikelen”.
De oorlog komt hard binnen in dit gezin. Op 25 september 1942 om 17.40 uur is in het dagrapport van politiebureau Jonas Daniël Meijerplein geschreven, dat Isaac en zijn vrouw op het bureau zijn binnengebracht en dat ze wachten om opgehaald te worden. Om 20.30 uur werden ze door een dienstdoend agent van Bureau Adelaarsweg afgehaald, en overgebracht naar het Adama van Scheltemaplein. Er is in het rapport geen sprake van uitleg over de reden waarom ze allebei op het bureau zitten, maar het is duidelijk vanwege het feit dat ze Joods zijn.
Met het Adema van Scheltemaplein werd de Zentralstelle für jüdische Auswanderung bedoeld. Dit onderdeel van de uitroeiingsorganisatie van de nazi’s was daar sinds eind juni 1942 gevestigd in een voormalige Christelijke H.B.S., onder leiding van Lages en Aus der Fünten. De benaming geeft de indruk dat het om een emigratiebureau gaat en dat was ook zo, maar dit bureau werkte alleen voor Joodse emigranten die niet zelf voor emigratie gekozen hadden. Het fungeerde een korte periode als administratie- en deportatiecentrum en als verzamelpunt voor de huissleutels van de huizen waaruit mensen waren weggehaald, voordat deze activiteit zou verhuizen naar de Hollandsche Schouwburg. De opgepakte Joden werden op de binnenplaats in bewaring gehouden tot het moment dat ze met speciaal vervoer naar de kampen werden afgevoerd, en dat betekende soms ook dat ze meer dan een dag in deze open ruimte verkeerden.[1]
Over Isaac is een onderzoek door de Oorlogsgravenstichting gevonden, waarbij is vastgesteld dat hij op 1 oktober 1942 in Auschwitz is omgekomen. Zijn vrouw Bloeme staat op een kaart in de cartotheek van de Joodsche Raad, waarop is aangegeven dat ze op 26 september 1942 in Westerbork zat. Op haar archiefkaart in het stadsarchief van Amsterdam is vermeld dat zij eveneens op 1 oktober 1942 in Auschwitz is omgekomen. De moeder van Bloeme, Judith Walvisch, is op 17 december 1944 in Amsterdam tijdens de hongerwinter overleden. De vader van Bloeme, Abraham de Hond, is op 8 februari 1956 in Amsterdam overleden en heeft de oorlog dus overleefd.
[1] In het boek “Atlas van een bezette stad; Amsterdam 1940 – 1945” van Bianca Stigter zijn alle adressen opgenomen waar oorlogsactiviteiten hebben plaatsgevonden. Activiteiten van de bezetter, maar ook van collaboratie en verzet. De adressen zijn geordend naar de 4 windstreken en het centrum van Amsterdam. Per wijk is een beschrijving van de activiteiten op huisnummer gemaakt. Het boek is dus letterlijk een atlas. De beschrijving van de Zentralstelle is gebaseerd op de vermelding ervan in deze Atlas.
Naast de genoemde verwijzing is gebruik gemaakt van gegevens uit de indexen van het Stadsarchief Amsterdam, Oorlogslevens.nl, gegevens van de Oorlogsgravenstichting, de Arolsen Archieven, de Beeldbank van de gemeente Amsterdam.